Biblioterapia - co to jest i komu pomaga?
Leczenie ksiązkami? Ależ tak!
Jak nazwa wskazuje biblioterapia to terapia (czyli lecznie - greckie „therapeo”) za pomocą książki (gr. „biblion”).
Popularne źródło informacji, jakim jest wikipedia, podaje, że biblioterapia zakłada wykorzystanie książek i czasopism dla regulacji systemu nerwowego i psychiki człowieka. Bada również możliwości profilaktycznego traktowania książki i czytelnictwa w szerszych zbiorowościach społecznych.
Czy biblioterapia to wynalazek współczesnej psychologii?
Chociaż termin po raz pierwszy został użyty i rozpowszechniony dopiero w I połowie XX wieku (w 1920 hasło znalazło się w oksfordzkim słowniku języka angielskiego), to biblioterapię jako metodę wpływania na psychikę człowieka znano już w starożytności. Zarówno Egipcjanie, jak i Rzymianie uważali biblioteki i znajdujące się w nich książki za panaceum na dolegliwości duszy. W XIII wieku p.n.e. w Tebach nad wejściem do biblioteki Ramzesa II widniał napis „Psyches iatreion” czyli „Lecznica dusz”. W Bibliotece Aleksandryjskiej widniał napis „Lekarstwo na umysł”.
W Europie w XVII i XVIII wieku zalecano czytanie teksów religijnych w szpitalach dla chorych psychiczne. Pod koniec XIX wieku zaczęto w szpitalach tworzyć biblioteki. Do terapii włączono teksty świeckie.
Jak w praktyce wygląda „leczenie duszy” książką?
Biblioterapia zaliczana jest do metod terapii zajęciowej i polega głównie na terapeutycznym wykorzystywaniu wartości literatury, pozwalających na uzyskanie wsparcia psychicznego, zmniejszenie stresu i poczucia osamotnienia, niepełnosprawności lub wykluczenia.
Terapeuta, jak każdy lekarz (w tym wypadku „lekarz duszy”) na początku procesu musi postawić diagnozę, czyli rozpoznać problem, z którym boryka się dany uczestnik terapii.
Następnym, bardzo ważnym, krokiem jest staranny dobór literatury na podstawie danych na temat stanu zdrowia pacjenta, jego zainteresowań czytelniczych, potrzeb oraz wcześniejszych życiowych doświadczeń (należy przy tym pamiętać, że kontakt z literaturą może wydobywać z podświadomości nie tylko dobre wspomnienia i przeżycia, ale również te trudne i bolesne).
Przyjęto następujący podział materiałów biblioterapeutycznych:
- uspokajające: książki przygodowe, powieści młodzieżowe, baśnie i bajki, literatura fantastyczna i humorystyczna,
- pobudzające: są to książki o tematyce awanturniczo-przygodowej, wojenne, podróżnicze, popularnonaukowe,
- refleksyjne: to powieści obyczajowe, biograficzne, psychologiczne i socjologiczne, a także z wątkiem romansowym,
- sacrum: teksty, które pozwalają przeżyć stan religijnej ekstazy.
Dalszym etapem są już działania terapeutyczne przy zastosowaniu różnych metod i form pracy z tekstem, np.
- czytanie tekstu (głośne lub ciche przez prowadzącego lub uczestnika, ewentualnie słuchanie nagrania)
- rozmowa o czytanym tekście,
- rozmowa o bohaterach i ocena ich zachowania,
- proponowanie innego zakończenia,
- wykonywanie ilustracji do czytanego tekstu,
- wcielanie się w rolę głównego bohatera i odgrywanie jej,
- pisanie listów do głównego bohatera lub innych postaci,
- inne formy w zależności od materiału literackiego i potrzeb uczestnika np. zabawy terapeutyczne: plastyczne, elementy dramy, pantomimy itp.
Efektem działań biblioterapeutycznych może stać się, podobnie jak w greckiej tragedii - katharsis: rodzaj „oczyszczenia”, doznanie uczucia ulgi, odreagowania złości, agresji, zrozumienie swoich uczuć.
Biblioterapia przyczynia się również do wglądu w siebie, rozpoznania osobistych dylematów, a co za tym idzie zmiany w postawach i zachowaniu uczestnika terapii, np. zmiany sposobu postrzegania siebie, myślenia o chorobie, niepełnosprawności, czy sytuacji życiowej.
Komu w ten sposób można pomóc?
Działaniem biblioterapeutycznym mogą być objęte osoby chore (szczególnie pacjenci ośrodków psychiatrycznych), osoby z problemami emocjonalnymi, niepełnosprawne lub nieradzące sobie w trudnych sytuacjach życiowych, osoby uzależnione od alkoholu lub narkotyków.
Ponadto biblioterapia może mieć również znaczenie prewencyjne. Osoby, które borykają się z trudnymi do rozwiązana problemami, poprzez kontakt z odpowiednio dobraną literaturą mogą szukać rozwiązania swoich problemów, a także wypełniać wolny czas.
W praktyce szkolnej biblioterapia bywa wykorzystywana w pracy wychowawczej w odniesieniu do:
- uczniów niepełnosprawnych,
- uczniów przewlekle chorych,
- uczniów z poczuciem odrzucenia czy krzywdy,
- uczniów sprawiających kłopoty wychowawcze,
- uczniów mających kłopoty z prawem,
- uczniów uzależnionych,
- uczniów mających kłopoty w nauce,
- uczniów nieśmiałych, mających poczucie niskiej wartości,
- uczniów zdolnych i wybitnie zdolnych.
Jak widać biblioterapia może być bardzo szeroko stosowana i jest użyteczna właściwie dla każdego.
Jakie efekty można osiągnąć dzięki biblioterapii?
Działania biblioterapeutyczne mogą przyczynić się do niwelowania niepożądanych zachowań, pomóc naprawić relacje z rówieśnikami czy rodziną, ale także zaspokoić potrzebę kontaktu z drugim człowiekiem. Badania wskazują, że biblioterapia prowadzi do zmniejszenia stresu związanego z chorobą, hospitalizacją czy niepełnosprawnością, powoduje pozytywną zmianę nastroju, rozwija procesy poznawcze, niweluje poczucie osamotnienia i izolacji społecznej oraz wzmacnia wiarę we własne możliwości.
Psycholodzy wskazują na następujące, najczęściej osiągane, cele biblioterapii:
- niwelowanie poczucia izolacji społecznej i osamotnienia,
- pomoc w pozbyciu się napięcia emocjonalnego, w relaksowaniu się, zmniejszeniu stresu, lęku,
- wzmocnienie wiary we własne możliwości i pokonywanie barier,
- rozwijanie procesów poznawczych,
- rozbudzenie wyobraźni,
- skłanianie do autorefleksji nad własnym życiem i nad dokonywanymi wyborami,
- kształtowanie postaw moralnych,
- dostarczanie ciekawych przeżyć,
- wypełnianie czasu wolnego,
- motywowanie do sięgania po książkę.
Książka może pełnić również funkcję rekreacyjną. Poprzez zanurzenie się w fabułę, utożsamienie się z bohaterami można się na chwilę przenieść w inny, literacki wymiar i zapomnieć o troskach, problemach, chorobie czy dysfunkcji.
Kto może prowadzić biblioterapię?
W Polsce biblioterapia prowadzona jest na warsztatach terapii zajęciowej, w domach pomocy społecznej, w środowiskowych domach samopomocy, w świetlicach terapeutycznych, w klubach osiedlowych, w szpitalach, w przedszkolach, w szkołach.
Istnieje Polskie Towarzystwo Biblioterapeutyczne z siedzibą we Wrocławiu, które jest wydawcą biuletynu informacyjnego „Biblioterapeuta” (kwartalnik). PTB oraz ośrodki doskonalenia nauczycieli na terenie całego kraju prowadzą kursy i specjalistyczne szkolenia w zakresie biblioterapii.
W praktyce szkolnej z pewnością biblioterapię częściowo realizują nauczyciele poloniści, a także nauczyciele bibliotekarze.
Biblioterapeuta musi znać literaturę piękną oraz umieć szukać informacji w różnych źródłach, opracowywać je i przetwarzać. Powinien być osobą łatwo nawiązującą kontakty z ludźmi i budzącą zaufanie, osobą wyrozumiałą, miłą, cierpliwą z odrobiną poczucia humoru, a przede wszystkim powinien kochać pracę z drugim człowiekiem i prowadzić terapię z prawdziwą pasją.
Stella Dąbroś
W artykule wykorzystano materiały ze stron internetowych:
https://szkola.spdn.pl/blog/12/09/21/biblioterapia/
https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioterapia
https://www.wbp.poznan.pl/strefa-bibliotekarza/szkolenia/kurs-biblioterapii-i-stopnia/biblioterapia-co-to-jest/
https://www.mp.pl/pacjent/rehabilitacja/terapia-zajeciowa/118022,biblioterapia