W popularnym podręczniku do historii dla szkoły średniej Burzliwy wiek XX, autor Robert Śniegocki, w rozdziale Polska za Gomułki i Gierka zamieścił obszerną mapę Czasy PRL. Podręcznik wydany został przez Nową Erę (rok wyd. 2006). Uczniowie ze zdziwieniem stwierdzają, że z obszaru dawnego województwa tarnowskiego wykazane zostały tylko dwie miejscowości: Tarnów i Szczucin. Brak jest o wiele większych miejscowości np. Brzeska, Bochni, Dębicy czy Dąbrowy Tarnowskiej. Co ciekawsze mapa nie pokazuje nawet Mielca, który w latach PRL przecież dynamicznie się rozwijał.
Jakie mogły być przesłanki umieszczenia właśnie Szczucina na mapie? Jaka mogła być „specyfika” Szczucina czasów PRL, że został ujęty na tej mapce?
Przemysłowa wieś
W latach PRL zaczęły w Szczucinie powstawać nowe zakłady. W pierwszych latach po II wojnie światowej stan zatrudnienia w przedsiębiorstwach byłbardzo niski. O tej sprawie pisze Krzysztof Struziak w monografii „Szczucin i okolice” podaje, że w „1947 r. na terenie gminy pracowały jedynie 2 zakłady przemysłowe tj. młyn gospodarczy zatrudniający 5 pracowników i tartak z 4 pracownikami. Nieczynne były natomiast cegielnia, gorzelnia, drugi młyn i rzeźnia.” Badacz dziejów Szczucina wspomina, że już wtedy ważną rolę w handlu spełniała Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska.
Intensywny rozwój przemysłu w Szczucinie nastąpił w latach pięćdziesiątych. W 1950 r., zostaje utworzony Państwowy Ośrodek Maszynowy w Lubaszu, który był drugim tego typu zakładem w byłym województwie krakowskim. POM służył pomocą rolnikom, produkując i naprawiając im sprzęt związany z uprawą roli. W 1955 r. rozpoczęto budowę Zakładu Wyrobów Azbestowo-Cementowych w Szczucinie, które w 1959 r. zostały uroczyście uruchomione. W 1960 r. zatrudniały 300 osób. Zakład wytwarzał popularne w całej Polsce płyty eternitowe oraz rury ciśnieniowe i azbestowo-cementowe służące jako przewody wentylacyjne i zsypowe. Powodzeniem cieszyły się pustaki. W okresie PRL w miejscowości uruchomiona została Filia Krakowskich Zakładów Elektronicznych „Telpod” w Szczucinie. Miało to miejsce w 1970 r. Zakład ten produkował rezystory stałe i nastawne oraz części do odbiorników radiowych, telewizyjnych i telefonów.
Wymienione zakłady spowodowały, że Szczucin –choć wieś- niewątpliwie wpisał się w ośrodki o dość dużej dynamice zatrudnienia w przemyśle uspołecznionym. Czy da się odtworzyć zatrudnienie w naszej miejscowości?
Lata siedemdziesiąte zobrazuję przy pomocy danych statystycznych zamieszczonych w broszurce Rozwój społeczno-gospodarczy powiatu Dąbrowa
Tarnowska w XXX leciu PRL (s. 36). Broszurka została wydana przez Powiatowy Inspektorat Statystyczny w Dąbrowie Tarnowskiej w lipcu 1974 r.
| Zakłady | Zatrudnienie | Przeciętne zatrudnienie | Rzemiosło prywatne ogółem | |||
| Miasta/Gminy | stan w dniu 31 XII | ogółem | w tym robotnicy | zakłady | zatrudnienie | |
| stan 31 | w dniu XII | |||||
| Powiat | 84 | 1843 | 1768 | 1423 | 333 | 490 |
| M Dąbrowa Tar. | 34 | 639 | 594 | 458 | 80 | 165 |
| Bolesław | 2 | 16 | 16 | 14 | 14 | 19 |
| Dąbrowa Tarn. | 3 | 17 | 17 | 16 | 20 | 27 |
| Gręboszów | 1 | 2 | 2 | 1 | 16 | 17 |
| Mędrzechów | 1 | 1 | 1 | 1 | 16 | 17 |
| Olesno | 9 | 68 | 68 | 52 | 21 | 27 |
| Otfinów | 6 | 25 | 25 | 21 | 29 | 34 |
| Radgoszcz | 2 | 12 | 14 | 12 | 12 | 12 |
| Szczucin | 15 | 826 | 788 | 650 | 62 | 84 |
| Wietrzychowice | - | - | - | - | 32 | 33 |
| Żabno | 11 | 237 | 243 | 198 | 31 | 55 |
| w tym miasto | 1 | 114 | 124 | 90 | 21 | 39 |
Tabela ta pozwala nam stwierdzić, że Szczucin na początku lat 70. miał największą ilość zatrudnienia. Stanowiło to ok. 45% zatrudnionych w całym powiecie. Był to wskaźnik bardzo wysoki. W 1970 r. w Szczucinie mieszkało ok. 2100 osób.
Nadal jednak stan zatrudnienia w szczucińskich zakładach się zwiększał. O dynamicznym wzroście zatrudnienia w latach 80. w Szczucinie pisał
Jerzy Rzeszuto na łamach TEMI (nr 18) w 1984 r. Otóż autor w artykule Miasteczko przy trasie wylicza zatrudnienie w poszczególnych zakładach:
| Nazwa zakładu | Zatrudnienie |
| Zakład Rezystorów „Telpod” | ponad 600 |
| Przedsiębiorstwo Materiałów Izolacji Budowlanej „Izolacja” (dawny ZWAC) | ok. 470 |
| Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” | 360 |
| Państwowy Ośrodek Maszynowy Lubasz | 230 |
| Razem | 1660 |
Redaktor pisał, że w Szczucinie istniało 16 drobnych zakładów zatrudniających 30-80 osób. Warto choć w części odtworzyć nazwy tych zakładów oraz liczbę zatrudnionych tam osób. Dane te powstały w wyniku kontaktu z osobami pracującymi w tych zakładach. w . latach 70. i 80.
| Liczba | Nazwa zakładu | Ilość pracowników stałych | Ilość pracowników sezonowych |
| 1 | Okręgowa Dyrekcja Gospodarki Wodnej w Krakowie .Inspektorat w Sandomierzu. Nadzór Wodny w Szczucinie. | 12 | ponad 100 |
| 2 | Rzeszowskie Przedsiębiorstwo Obrotu Nasionami. Centrala Nasienna. Odział Tarnów. | 10 | |
| 3 | Hodowla Buraka Cukrowego | 10 | |
| 4 | Zakład Przemysłu Tytoniowego w Krakowie. Podokręg Uprawy Tytoniu w Szczucinie. | 10 | |
| 5 | Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Tarnowie. Oddział w Szczucinie. Od 1992-1996 Spółdzielnia Mleczarska w Szczucinie. | 10-20 | |
| 6 | Polskie Koleje Państwowe | 30-40 | |
| 7 | Cegielnią zarządzała Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska w Szczucinie, a następnie Tarnowskie Zakłady Ceramiki Budowlanej w Tarnowie. Cegielnia Szczucin, później Bocheńskie Zakłady Ceramiki Budowlanej w Bochni Zakład Ceramiczny Szczucin. | ok. 30 osób | w sezonie letnim 100 osób |
| 8 | Zakład Prefabrykacji Elementów Betonowych w Szczucinie Przedsiębiorstwo Produkcji Pomocniczej Materiałów Budowlanych Tarnów. Po modernizacji i rozbudowie hali produkcyjnej zakład przejęło Rzeszowskie Przedsiębiorstwo Materiałów Budowlanych w Rzeszowie o/Szczucin | Średnio 60 osób na dwie zmiany, 30 osób zimą | |
| 9 | Krakowskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych | ok. 70 | 100-200 |
| 10 | Spółdzielnia Kółek Rolniczych | 80 z filiami ponad 110 | |
| 11 | Gminna Spółka Wodna | średnio 23 | |
| 12 | Zakład Remontowo Budowlany przy Naczelniku Gminy | ok. 70 | |
| 13 | Razem | ponad 430 osób |
Przyjmijmy, na potrzeby niniejszego artykułu, że liczba zatrudnionych w tych 12 niewielkich zakładach wynosiła ponad 430 osób. W sumie we wszystkich zakładach Szczucina w latach 80. pracowało ponad 2000 osób. A przecież warto choć wspomnieć o zakładach nie wymienionych w tabeli:
Posterunek Energetyczny, Poczta Polska, Spółdzielnia Ogrodniczo–Pszczelarska, Spółdzielnia Transportu Wiejskiego, Przepompownia. Dużą ilość pracowników (ponad 150 osób) zatrudniały dwie szkoły: podstawowa i średnia. Warto te dane porównać ze stanem liczby mieszkańców wsi Szczucin w1984 r.(tab. 4). Wynosiła ona 2840 mieszkańców. A zatem, liczba zatrudnionych niemal równała się z ilością mieszkańców. Był to chyba precedens naówczesne i dzisiejsze czasy. Poważnie zatem wzrosła ilość zatrudnionych w latach 80. w porównaniu do wcześniejszej dekady.
Zaprezentowane wyżej dane pozwalają nam jeszcze na jedną uwagę. Struktura szczucińskiego przemysłu była wtedy dość zróżnicowana. Był on w miarę nowoczesny i zróżnicowany, a to zwiększało zapotrzebowanie na ludzi o różnym wykształceniu technicznym. Stąd m.in. popularność ówczesnego
Zespołu Szkół Zawodowych im. XXV lecia PRL w Szczucinie. Szkoła w latach 70. i 80. kształciła w następujących zawodach:
1) Zasadnicza Szkoła Zawodowa
zawody:
ślusarz-mechanik, tokarz, mechanik maszyn rolniczych, mechanik-kierowca pojazdów samochodowych, monter podzespołów elektronicznych, ślusarz szerokoprofilowy, ślusarz, ślusarz-spawacz
2) Technikum Zawodowe
specjalność: budowa maszyn
3) Liceum Zawodowe
specjalność –rolnik.
Szczucińska szkoła posiadała dodatkowy atut. Oprócz warsztatów szkolnych, istniał internat na 150 miejsc, który służył młodzieży z trzech powiatów: dąbrowskiego, mieleckiego i buskiego.
Wydaje się, że w okresie Polski Ludowej Szczucin stał się pokaźnym ośrodkiem przemysłowym – przez niektórych nazywany jako „najbardziej uprzemysłowiona wieś w Polsce”. Nastąpiła zmiana struktury społecznej miasteczka. Już wtedy zdecydowana większość mieszkańców utrzymywała się z działalności pozarolniczej.
| Lp. | Lata | Ilość mieszkańców |
| 1 | 1980 | 2548 |
| 2 | 1982 | 2698 |
| 3 | 1984 | 2840 |
| 4 | 1986 | 2991 |
| 5 | 1988 | 3142 |
| 6 | 1990 | 3277 |
| 7 | 1992 | 3412 |
| 8 | 1994 | 3506 |
| 9 | 1996 | 3597 |
| 10 | 2009 | 4190 (marzec) |
Azbestowy spadek
Niestety nie wszystkie inwestycje okazały się trafione. Produkcja wyrobów azbestowych położyła cień na czasy PRL-u oraz dzisiejsze. Szczucin pod koniec lat 80. stał się w Polsce znany ze skutków oddziaływania azbestu na człowieka.
Ks. Czesław Sołtys pisze, że już w 1980 roku zostały podjęte badania, które wykazały, że wśród kilkunastu pracowników wykryto dużą liczbę zachorowań na azbestozę. Badania zostały wstrzymane i dopiero w latach 1986-1988 zostały wznowione w Instytucie Medycyny Pracy w Sosnowcu.
Potwierdzone zostały wyniki dużej ilości zachorowań na tę chorobę. Niestety w latach 80., dane o zachorowalności były fałszowane i dopiero w następnej dekadzie problem ten został poważnie potraktowany. Media ukazywały tylko „czarną legendę” o Szczucinie. Do mediów w czasach III Rzeczpospolitej przedostała się opinia, że Szczucin to zanieczyszczone azbestem środowisko o cechach klęski ekologicznej. W tym miejscu przypomnę artykuł Michała Olszewskiego z Gazety Wyborczej Eternit dawał życie i śmierć(2003r.)
Szczegółowo o tej sprawie pisała również profesor Neonila Szeszenia-Dąbrowska z Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi:
„Ogółem w latach 1959-1993 w zakładzie w Szczucinie zużyto 350 tys. ton azbestu, w tym 65 tys. ton krokidolitu, zakładając, że emisja wynosiła 50 g azbestu na 1 tonę zużytego surowca, daje to 17,5 tony ogółem, a 3,2 tony azbestu niebieskiego emitowanego do środowiska. Ilość ta, ze względu na praktyczną niezniszczalność wprowadzanego do środowiska azbestu, stanowi nadal zagrożenie dla zdrowia. Podkreślić należy, że z ogólnej ilości azbestu niebieskiego importowanego do Polski ok. 70% zużyto w zakładzie w Szczucinie. Zakład ten był jedynym w kraju producentem rur ciśnieniowych o dużej średnicy, do produkcji których stosowano krokidolit. Fakty te tłumaczą ogromne nagromadzenie na terenie gminy odpadów produkcyjnych, zawierających szczególnie niebezpieczny dla zdrowia azbest niebieski. (…) Objętość odpadów azbestowych i ziemi zanieczyszczonej tymi odpadami w posesjach i na drogach dojazdowych wynosiła około 250 tys. m3. Na przyzakładowym składowisku zdeponowane zostało około 110 tys. m3 odpadów. Bliżej nieokreślone masy odpadów azbestowych zastosowano do zapełniania wyrobisk i naturalnych niecek terenu oraz ulepszania gleby (wapnowania). Znaczne ilości odpadów zalegają w pryzmach.
Łączna szacowana objętość odpadów azbestowych oraz mas ziemnych zanieczyszczonych azbestem na terenie gminy Szczucin wynosiły: 0,8–1,0 mln m3.”
(„Właściwości azbestu. Rodzaje i charakterystyka materiałów zawierających azbest. Zużycie azbestu i zanieczyszczenie środowiska”, Internet )
(„Właściwości azbestu. Rodzaje i charakterystyka materiałów zawierających azbest. Zużycie azbestu i zanieczyszczenie środowiska”, Internet )
Zatem Szczucin zagościł na pierwszych stronach ogólnopolskich gazet jako miejsce, które jest wyjątkowo niekorzystne dla zdrowia człowieka. Późniejsze działania władz samorządowych systematycznie to „odium” z naszej miejscowości znosiły.
„Stan wody na Wiśle w miejscowości Szczucin”
Szczucin leży nad samą Wisłą, stąd też od wielu lat w 1 programie Polskiego Radia o godz. 12 pada informacja o stanie wody Wisły w Szczucinie.
Warto w tym miejscu przypomnieć fragment wiersza Marii Pietracha Lekcja geografii:
Tę naszą miejscowość wszyscy w Polsce znają,
bo tuż przed południem w radiu wspominają;
bowiem ze Szczucina, że tak powiem ściśle,
codziennie podają stan wody na Wiśle.
Niestety wezbrania wody w okolicach Szczucina powodują, że występują często podtopienia lub powodzie. W analizowanym okresie największa powódź miała miejsce w 1960 r. W ówczesnych środkach masowego przekazu pojawiła się informacja o ogromnej wodzie w Szczucinie. Prasa podała że na wodowskazie zanotowano 933 cm. ( w r. 1934 było 922). O tragedii, która z końcem lipca i w sierpniu 1960 r. dotknęła Szczucin i znaczną część powiatu dąbrowskiego pisał tygodnik „Przyjaciółka”, który w okresie PRL był bardzo popularny (nakład tygodnika przekraczał 3 miliony egzemplarzy). Janusz Trzcianka w artykule „Woda!...” pisał:
„Mieszkańcy Szczucina nie spodziewali się nowej fali, nawet w Zarządzie Dróg Wodnych poinformowano sekretarza Powiatowej Rady, że osadzie nic nie zagraża. A tu w niedzielę rano Szczucin był już odcięty od świata. Przybyłego wojskowym wozem do Szczucina sekretarza PRN otacza grupa ludzi. Proszą o pomoc.
Jedna z kobiet – Krawczykowa, błaga o jakiś środek lokomocji dla jej ociemniałego męża – który pozostał w na wpół zalanym domu. Inni też proszą o łódki: inwentarz zabezpieczyli na strychach, brak paszy, nie ma dojazdu… Sekretarz zapewnia, że łodzie nadejdą z Krakowa jeszcze dziś po południu.
Dyżurujący pracownik GRN, Roman Piotrowski, odbiera meldunki z okolicy: Miedzy Mędrzechowem, a Szczucinem woda zaskoczyła przy nasypie kolejarza i odcięła mu drogę” – Trzeba natychmiast posłać pomoc”. („Przyjaciółka” nr 33). Ten dramatyczny fragment zapewne na długo pozostanie w pamięci czytelnika.
Koniecznie trzeba wspomnieć, jeszcze o trzech sprawach. W Szczucinie od ponad 50 lat znajduje się most, który umożliwia przejazd przez Wisłę od strony Warszawy w kierunku popularnych turystycznych miejscowości: m. in. Krynicy. Widok charakterystycznego mostu mógł zapaść w pamięci. Po drugie Szczucin to słynna miejscowość z tradycyjnych jarmarków. Kolejnym argumentem, który mógł przyczynić się do umieszczenia Szczucina na mapie Czasy PRL mogło być powstanie w 1982 r. jedynego w Polsce muzeum drogownictwa.
W XX wieku Szczucin dwukrotnie doznał dynamicznego rozwoju. Wydaje mi się, że było to za rządów burmistrza Rudnickiego oraz w latach 70. i80. ubiegłego wieku. Wyrażam nadzieję, że i w XXI wieku Szczucin, zdecydowanie zwiększy ilość dekad, które przejdą do dziejów miasta jako wyjątkowo pomyślne.
Marek Jachym
Marek Jachym