Jednostki samorządu terytorialnego – w myśl Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. - mają służyć zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej. Dla każdego mieszkańca gminy będzie to najbliższe środowisko, z którym czuje się uczuciowo związany. To właśnie urząd gminy bądź miasta, w których załatwiamy podstawowe sprawy, stał się miejscem, gdzie mamy pierwszy kontakt z samorządem. A historia samorządu terytorialnego ma odległą i bogatą tradycję. Warto ją szerzej poznać.
Nowoczesny samorząd powstał w XX wieku, jednak początków tegoż samorządu należy szukać w odległej przeszłości. To już kilka wieków temu powstały nazwy organów wykonawczych i stanowiących funkcjonujących we współczesnym samorządzie.
Początki
„Z losami Dąbrowy związał się ściśle Mikołaj Spytek Ligęza, który skupił w swym ręku ogromne dobra dziedziczne z Dąbrową oraz zamkiem Bobrek i miastem Chrzanowem na czele, następnie Rzeszów, Głogów i Sędziszów (dla każdego w 1628 r. wyjednał u króla przywilej na jarmarki, zaś w 1631 r. potwierdzenie mostowego), uzyskane drogą małżeństwa oraz nadto bogate królewszczyzny. Odziedziczył po ojcu starostwo żydaczowskie i bieckie, był również starostą ropczyckim oraz kasztelanem żarnowskim (1613) i sandomierskim”.
(F. Kiryk, Miasta powiatu dąbrowskiego w okresie przedrozbiorowym (W:) Dąbrowa Tarnowska. Zarys dziejów miasta i powiatu. Pod red. F. Kiryka, Z. Ruty, Warszawa – Kraków 1974, s.150 i n.)
Zdaniem Małgorzaty Stahl początków samorządu terytorialnego szukać można już w ustroju miast średniowiecznych, które starały się zapewnić sobie jak największy zakres niezależności od monarchy i panów feudalnych.
W dawnej Rzeczypospolitej obok urzędów tworzonych i obsadzanych przez władze państwowe istniały „samorządowe” do których należały urzędy miejskie. W takiej formie, w jakiej się wykształciły w wieku XIII, przetrwały do końca Rzeczypospolitej, a niektóre zresztą istnieją do dziś.
Początkowo mieszkańcy miast – podobnie jak chłopi – podlegali władzy panów feudalnych. Przedstawicielami właścicieli w ośrodkach miejskich byli dawni zasadźcy, którzy sprawowali dziedziczne urzędy wójtów. Otrzymywali z tego tytułu część danin należnych panom. Z czasem w miastach doszło do zmian. Mieszkańcy starali się uniezależnić od swoich właścicieli. Po ustaniu podległości decydującą rolę w miastach odgrywały samorządy. Władzę, którą dotychczas sprawowali wójtowie, przejmowały rady miejskie, wybierane przez mieszczan.
W skład Rady wchodzili rajcy, początkowo mianowani przez pana miasta, wójta, czy starostę. Jednak szybko zwyciężyła zasada prawa magdeburskiego, stanowiąca wybór nowej Rady przez ustępującą. Rada miała zadania podobne do współczesnych organów stanowiących w samorządzie. Włodarze średniowiecznego miasta zasiadali w ratuszu. Pierwsze ratusze pojawiły się u nas w XIII wieku, ale właściwy kształt zyskały dopiero w ciągu XIV stulecia.
O pozycji rajców miejskich w mieście niech świadczy tekst źródłowy z księgi miejskiej w Świdnicy z 1328 r.: „Kto zuchwale słowami lub czynami przeciw rajcom źle czyni, winien wiedzieć, że uczynił to przeciw księciu, ponieważ on (książę) tak mówi i chce być szóstym rajcą….”
Z likwidacją wójtostwa dziedzicznego kojarzone jest też pojawienie się instytucji burmistrza, którego rajcy miejscy ze swego grona wybierali. Do wyboru burmistrza nikt postronny nie mógł się mieszać. Burmistrz przewodniczył Radzie i był wykonawcą jej postanowień. W II połowie XVII stulecia przewodniczący Rady w dużych miastach zaczęli używać tytułu prezydenta.W tym miejscuwarto wymienić niektórych urzędników wybieranych przez Radę. Byli to: pisarz miejski, syndyk (egzekwował ściąganie podatków), hutman (zarządca ratusza), lonar (zarządzał skarbem miasta i jego finansami).
W XIV w. stopniowo ograniczono władzę wójtów w mieście. Pozostali jednak w innej formie. Stali na czele sądu miejskiego (pan sprawiedliwości). Ponoć sądy wójtowsko-ławnicze wymierzały sprawiedliwość szybko i skutecznie, a najwyższy wymiar kary nie należał do rzadkości. Dlatego miasto potrzebowało kata (mistrza sprawiedliwości). Był to funkcjonariusz bardzo wysoko opłacany.
Jak rządziła się w średniowieczu wieś? Organizacja wsi wywodziła się z XIII wieku. Właściciel gruntu osadzał na nim przybyłą ludność na czele której stał starszy, zwany za wzorem niemieckim – sołtysem. Sołtysi jako naczelnicy wsi pełnili władzę administracyjną, porządkową i sądowniczą. W takiej formie sołtysi przetrwali do końca dawnej Rzeczypospolitej. W kolejnych wiekach pozycja sołtysa została utrzymana nadano jej nowe znaczenie i wyposażano w nowe funkcje.
Początków samorządności (XIV – XVIII wiek) należy też szukać w urzędach obsadzanych przez szlachtę. Były to urzędy centralne, dworskie i ziemskie. To właśnie te ostatnie stworzyły tytuły obowiązujące w samorządzie obecnie.
Rozwój terytorialny państwa zmuszał pierwszych władców Polski do tworzenia podległych sobie urzędów w terenie. Początkowo kraj dzielił się na prowincje zarządzane przez namiestników prowincjonalnych. Następnie prowincje przyjęły postać dzielnic. Liczba tych jednostek stale rosła wskutek dalszych podziałów pomiędzy członków rodziny piastowskiej. Na niższym szczeblu rozwinęła się stopniowo sieć kasztelanii. Tworzyły je tereny położone wokół głównych grodów królewskich. Z czasem kierowali nimi kasztelani. W XV wieku ukształtował się, głównie na podstawie starego podziału dzielnicowego podział Korony na województwa. Towarzyszył temu proces przekształcania się kasztelanii (tereny położone wokół głównych grodów królewskich) w powiaty. Powiat początkowo był tylko okręgiem sądowym, ale z czasem stał się również okręgiem administracyjnym.
W administracji terenowej najważniejsze stały się urzędy wojewodów. Przewodniczył on m.in. sejmikowi elekcyjnemu, wyłaniającemu kandydatów na wakujące urzędy w województwie, przewodniczył też sądowi wiecowemu. Do niego należała jurysdykcja nad ludnością żydowską, miał określone uprawnienia wobec miast królewskich (np. powoływał część rajców, burmistrza).
Kolejnym ważnym urzędem który przetrwał do naszych czasów to urząd starosty. Starosta to namiestnik monarchy, który w jego imieniu sprawował pełnię władzy administracyjnej i wojskowej w poszczególnych dzielnicach.
Z czasem starosta stał się głównym królewskim urzędnikiem lokalnym posiadającym ważne uprawnienia sądowe, policyjne oraz skarbowe. W XVI wieku urząd ten objął wszystkie ziemie koronne. Urzędnik ten był otoczony mirem starościńskim, co oznaczało, że osoba dobywająca miecza w jego obecności była karana śmiercią.
W czasach stanisławowskich pierwsze przejawy samodzielności lokalnej można zauważyć w czasach, kiedy to Sejm Czteroletni zniósł urząd starosty, a w to miejsce stworzył komisje porządkowe cywilno-wojskowe o charakterze samorządowym. Ustawa z 17 kwietnia 1791 r. w miastach królewskich wprowadziła odrębne zgromadzenia uchwalające oraz urzędy wykonawcze (magistrat). Urzędy wykonawcze w miastach pochodziły z wyborów. W mniejszych miastach na czele magistratu stał wójt, a w większych prezydent z radnymi. W cyrkułach obierano osobnych wójtów. Na terenach wiejskich funkcjonowały gromady. Ten ograniczony samorząd został poddany kontroli władzom centralnym.
Rozbiory
„W roku 1867, w Galicji po raz kolejny dokonano przekształcenia administracyjnego, zachowując autonomię i szerokie uprawnienia samorządu terytorialnego. (…) Galicję podzielono na powiaty autonomiczne, które pokrywały się z powiatami politycznymi. Władzą autonomiczną w powiecie autonomicznym była Rada Powiatowa i jej organ wykonawczy – Wydział Powiatowy. Rady Powiatowe były ważnym ogniwem samorządu, kontrolowały rady gminne, same zaś podlegały nadzorowi Wydziału Krajowego. Na czele Rad Powiatowych stali marszałkowie powiatów, których wybór osobiście zatwierdzał cesarz. Radnych do władzy autonomicznej powiatu wybierali delegaci gmin wiejskich, gmin miejskich i obszarów dworskich.” (A. Skowron, Problemy krajowe i lokalne w publicznej działalności Jakuba Bojki (1879-1935), Tarnów 2012, s. 24i n.)
W okresie rozbiorów (1795 – 1918) ziemie polskie weszły w skład państw ościennych. Państwa zaborcze wprowadziły na swe terytoria swoją organizację polityczno-administracyjną. Cel był jeden – zrównanie ziem polskich z pozostałymi jednostkami terytorialno-administracyjnymi w Prusach, Austrii i Rosji. Wraz z pobytem wojsk napoleońskich na ziemiach polskich korzystaliśmy też z osiągnięć francuskich. To w ideach Wielkiej Rewolucji Francuskiej należy doszukiwać się nowoczesnego modelu samorządu terytorialnego. Ustawa z 1789 roku wprowadziła we Francji system decentralizacji administracji publicznej.Ustawa ta określiła samorząd jako „czwartą władzę” w państwie. Wtedy wprowadzono zasadę wybieralności organów samorządu oraz podział na organy stanowiące i wykonawcze. Takie rozwiązania zastosowano w Księstwie Warszawskim (1807-1815). Na mocy dekretu królewskiego z 23 lutego 1809 r. utworzono gminy wiejskie i miejskie. Na czele gminy miejskiej stał burmistrz podlegający podprefektowi, a na czele gminy wiejskiej stał wójt powoływany przez prefekta, (najczęściej spośród dziedziców). Wzorem francuskim wprowadzono organy kolegialne pod nazwą rad: departamentowych, powiatowych i municypalnych. Dekret z 1809 r. powołał rady miejskie i wiejskie.
Z kolei w Prusach punktem wyjścia dla budowy samorządu była walka miast z absolutyzmem monarszym i książęcym. Po raz pierwszy oddanie części władzy mieszkańców zapisane tu zostało w 1808 r. Nowa ordynacja zakładała dynamiczny rozwój życia gospodarczego i publicznego poprzez organy samorządu, pochodzące z wyborów opartych na zasadzie reprezentacji oraz prawo samodzielnego zarządzania sprawami miasta. Trzeba też podkreślić, że w zaborze rosyjskim do roku 1905 r. samorząd nie istniał z wyjątkiem gminy wiejskiejna terenie Królestwa Polskiego.
Powiśle Dąbrowskie w okresie zaborów wchodziło w skład zaboru austriackiego. Dlatego warto więcej czasu poświecić roli samorządu w tym zaborze. Pojęcie gminy wiejskiej jako jednostki administracyjnej wprowadziła austriacka ustawa gminna z 12 sierpnia 1866. W myśl tej ustawy – gmina, obejmująca z reguły tylko jedną wieś, posiadała swe władze.. Organami samorządu gminnego były rady gminne i zwierzchności gminne. Rady gminne, liczyły 8-36 członków, były organami uchwałodawczymi i nadzorczymi. Organem wykonawczym była zwierzchność gminna, obejmująca naczelnika gminy (wójta) oraz kilku przysiężnych powołanych na trzyletnią kadencję. Naczelnik przewodniczył radzie gminy, nad którą miał przewagę.
Jednocześnie z samorządem gminnym powołano w Galicji samorząd powiatowy. Organem uchwałodawczym były rady powiatowe (26 członków), które zajmowały się najczęściej drogami, oświatą i dobroczynnością. spośród członków tych rad wybierano kilkuosobowe wydziały powiatowe. Na czele tego organu stal marszałek powiatu (prezes). Organy powiatowe sprawowały nadzór nad samorządem gminnym a nadzór nad samorządem powiatowym sprawował Wydział Krajowy oraz Namiestnik.
Po I rozbiorze Polski i wprowadzeniu przez Austriaków nowego podziału administracyjnego w latach 1782 – 1855 Dabrowa Tarnowska, Szczucin, Żabno należały do cyrkułu tarnowskiego. Kolejny podział administracyjny sprawił, że powstało starostwo w Dąbrowie Tarnowskiej, a tereny dzisiejszej gminy Szczucin znalazły się w powiecie dąbrowskim, w którym pozostają po dzień dzisiejszy. Wówczas powiat dąbrowski składał się ze 102 gmin wiejskich, 3 gmin miejskich (Dąbrowa, Żabno, Szczucin) oraz 91 obszarów dworskich.
II Rzeczpospolita
„Na terenie byłej Galicji, a więc i w powiecie dąbrowskim został zlikwidowany kurialny system wyborczy, faworyzujący klasy posiadające. Największą zasługą miejscowych władz terenowych miejskich i powiatowych było utrzymanie w latach trzydziestych powiatu dąbrowskiego, jako odrębnej jednostki administracyjnej.” (J. Zawistowski, Stosunki społeczno-gospodarcze w powiecie Dąbrowa Tarnowska w latach 1918 – 1939 (W:) Dąbrowa Tarnowska. Zarys dziejów miasta i powiatu. Pod red. F. Kiryka, Z. Ruty, Warszawa – Kraków 1974, s. 394.)
Przejdźmy do XX wieku, który w Europie nazywa się czasem „stuleciem samorządu”.Niestety historia samorządu w Polsce w tym wieku ma różne oblicza.Po odzyskaniu niepodległości w 1918 młode państwo musiało przezwyciężyć wiele trudności. Jednym z nich było ujednolicenie samorządu terytorialnego, który występował w różnorodnych formach. Korzystano przy tym z teorii i praktyki państw obcych, przystosowując je do warunków polskich. Następnie podejmowano próby tworzenia własnych, oryginalnych rozwiązań.
Już w pierwszych tygodniach listopada 1918, gdy tworzono tymczasowe ośrodki władzy na terenie Galicji Polska Komisja Likwidacyjna (przewodniczący Wincenty Witos) mocno zaakcentowała potrzebę istnienia samorządu. Już 23 listopada 1918 r. PKL wydała rozporządzenie w którym m.in. czytamy: „powołane do Rad miejskich mogą być także kobiety”. Tym samym Polska dołączyła do państw, które szybko zrealizowały potrzeby kobiet w pozyskaniu prawa wyborczego. Pierwszym komisarzem powiatowym w Dąbrowie Tarnowskiej decyzją PKL został Włodzimierz Hendrich.
Organ administracji rządowej w pierwszej instancji stanowił starosta powiatowy. Podobnie jak wojewoda pozostawał on przedstawicielem rządu na terenie powiatu i zwierzchnikiem rządowej administracji ogólnej na tym obszarze. Starostę mianował minister spraw wewnętrznych, a podlegał on w wykonywaniu swych obowiązków wojewodzie. Na powiat dąbrowski w r. 1925 składały się 2 miasta i 103 gminy wiejskie w okręgach sądowych Dąbrowa i Żabno.
Zasadniczy wpływ na funkcjonowanie samorządu terytorialnego miała „ustawa scaleniowa” z 23 marca 1933 r. Na mocy tej ustawy na wszystkich szczeblach samorządu (samorząd wojewódzki, powiatowy i gminny) występował podział na organy uchwalające i wykonawcze. W miejsce gmin jednostkowych wprowadzono gminy zbiorowe (w powiecie dąbrowskim – osiem), składające się z kilku lub kilkunastu gromad. W samorządzie gromadzkim organem uchwałodawczym była rada lub zebranie gromadzkie, a organem wykonawczym był sołtys.
W gminie wiejskiej organem uchwałodawczym była rada gminy, wyłaniana w wyborach pośrednich. Zarząd gminy był organem wykonawczym, w skład którego wchodził wójt z ławnikami. W gminach miejskich odpowiednio powoływano rady miejskie, z wyboru których pochodził zarząd miasta obejmujący burmistrza z ławnikami. W powiatach od 1933 r. w wyborach pośrednich wyłaniano rady powiatowe. Z ich wyboru pochodził wydział powiatowy, będący organem wykonawczym, na czele którego stał starosta.
Uprawnienia samorządu w II Rzeczpospolitej obejmowały zarówno własny jak i zlecony zakres działalności. Ustawa z 1933 r. rozszerzyła nadzór nad samorządem terytorialnym.
Okupacja
„W skład dystryktu krakowskiego wchodziło 10 powiatów, które w większości nie pokrywały się z granicami powiatów przedwojennych. Zgodnie z nowym podziałem administracyjnym powiat tarnowski został utworzony z dawnych powiatów: brzeskiego, dąbrowskiego i tarnowskiego. W nomenklaturze okupacyjnej nosił on nazwę Kreishauptmannschaft Tarnów. Powiat dąbrowski częściowo utracił swą samodzielność. W miejsce zniesionego powiatu została utworzona w Dąbrowie ekspozytura starostwa tarnowskiego pod nazwą Landkomisariatu.” (A. Pietrzyk, Powiat dąbrowski w latach okupacji hitlerowskiej (1939 – 1945). (W:) Dąbrowa Tarnowska. Zarys dziejów miasta i powiatu. Pod red. F. Kiryka, Z. Ruty, Warszawa – Kraków 1974, s.559.)
W czasie okupacji w kraju funkcjonowało Polskie Państwo Podziemne, które obok Głównego Delegata Rządu powołało delegatów okręgowych i powiatowych. Delegaci okręgowi i powiatowi kierowali administracją rządową zespoloną. W powiecie dąbrowskim konspiracyjnym starostą był mieszkaniec Słupca, działacz ludowy – Stanisław Klimczak ps. „Żelazny”.
Polska Ludowa
„Powojenny model szczucińskiego samorządu gminnego przetrwał do 1950 roku, tj. do czasu zniesienia uchwałą Rady Państwa zarządów gminnych i powołania Gminnych Rad Narodowych. W myśl ustaleń dokonanych na posiedzeniu Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w dn. 7 czerwca 1950 roku, przeprowadzone zostały we wszystkich gminach powiatu, poszerzone posiedzenia gminnych rad narodowych, podczas których wybrane zostały prezydia rad gminnych, likwidując tym samym funkcję wójtów i zarządów gminnych.” (K. Struziak, Szczucin i okolice. Zarys dziejów do 1948 roku, Szczucin 2009, s. 368 i n.)
Lata 1944 -1950 to okres kształtowania się zasadniczej koncepcji modelu ustrojowego administracji terenowej. Był to okres przejściowy, ponieważ za podstawę prawną organizacji administracji terenowej stanowiły oprócz nowych aktów normatywnych akty wydane w II RP. Jedną z nowości było powiązanie samorządu z radami narodowymi.
Przyjęty 1 stycznia 1944 r. Statut Tymczasowy Rad Narodowych stanowił pierwszą podstawę organizacyjną aparatu terenowego ośrodka komunistycznego. W myśl tego dokumentu, zgodnie z wzorcem radzieckim, tworzono Wojewódzkie Rady Narodowe (WRN), a na niższych szczeblach – Powiatowe i Miejskie Rady Narodowe (w skrócie odpowiednio: PRN i MRN), wreszcie - Gminne Rady Narodowe (GRN). Funkcjonujące w tym okresie rady narodowe nie posiadały demokratycznego mandatu, ponieważ w ich skład wchodzili reprezentanci głównych formacji politycznych i związanych z nimi organizacji społecznych, nie pochodzący z wyboru społecznego, lecz z desygnacji. Warto zaznaczyć, że do 1950 r. dominującą role w administracji terenowej odgrywały organy administracji ogólnej – wojewodowie i starostowie. Powstałe do 1946 r. województwa (14) przetrwały do 1950 r.
Zasadniczy przełom nastąpił w 1950 r., kiedy to 20 marca przyjęto ustawę o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Zmiany w tej ustawie zostały zaczerpnięte z wzorca radzieckiego. Sejm zniósł urzędy wojewodów, starostów, burmistrzów i wójtów. Uznano, że organami władzy terenowej są rady narodowe.
Jaką rolę pełniły owe rady? Były one organami władzy państwowej w jednostkach podziału terytorialnego i na ich obszarze kierowały działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną. Na czele rad stały prezydia, które w praktyce przejęły funkcję rad narodowych. „Teoretycznie rady - pisze Grzegorz Górski - stały się ciałami obieralnymi, ale w praktyce zasady prawa wyborczego zostały tak skonstruowane, iż elekcja stawała się jedynie swego rodzaju plebiscytem poparcia dla władz komunistycznych, a funkcje radnych obejmowali nominaci PZPR”. Od 1950 r. liczba województw wzrosła do 17. Stan ten przetrwał do 1975 r.
Warto zatrzymać się nad historią samorządu po II wojnie na naszym terenie. Problematyka dotycząca dziejów samorządu w Szczucinieomówił Krzysztof Struziak w pracy „Szczucin i okolice. Zarys dziejów do 1948”. Omówienie dalszych dziejów szczucińskiego samorządu czeka na lokalnego historyka. Są do tego przecież odpowiednie źródła.
W Archiwum Narodowym w Krakowie, Odział w Tarnowie, akta gminy Szczucin stanowią najlepiej zachowany zespół akt gminnych powiatu dąbrowskiego (1945 -1954). Akta te mogą być przyczynkiem do powstania pracy o dziejach samorządu terytorialnego w Szczucinie w czasach Polski Ludowej. Są tam protokoły mówiące o bieżących problemach mieszkańców poszczególnych gromad. W aktach tych są też sprawy drażliwe; np. na polecenie Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Dąbrowie Prezydium Gminnej Rady Narodowej w Szczucinie w 1951 r musiało wydać opinię o byłych działaczach Polskiego Państwa Podziemnego z terenu gminy Szczucin.
Istotne zmiany zaszły na mocy Ustawy o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych z 25 września 1954 r., w którejgminy zostały zastąpione gromadą jako jednostką podziału terytorialnego W związku z tym w miejsce 3 tysięcy gmin powołano ok. 8800 gromad powiększonych. Ich liczba sukcesywnie malała. Zmianę tę tłumaczono jako dostosowanie podziału administracyjnego do potrzeb budownictwa socjalistycznego na wsi. Na czele podstawowej jednostki administracyjnej stała gromadzka rada narodowa z prezydium (przewodniczący, zastępca, sekretarz i członkowie)
Z dniem 1stycznia 1955 roku przestała istnieć Gmina Zbiorowa Szczucin, a na jej miejscu powstały samodzielne Gromady:
1. Borki (dotychczasowe gromady Borki, Maniów i Wola Szczucińska)
2. Dąbrowica (Dąbrowica, Załuże)
3.Szczucin (Lubasz, Łęka Szczucińska, Łęka Żabiecka, Szczucin i Świdrówka)
4. Słupiec (Słupiec)
5. Zabrnie (Brzezówka, Suchy Grunt, Zabrnie oraz Małec z gm. Radgoszcz)
W połowie lat siedemdziesiątych (1972-1975) likwidacji uległ trójstopniowy system podziału terytorialnego państwa na rzecz dwustopniowego (zlikwidowano powiaty). Najpierw w 1972 r. zniesiono gromady (4300) zastępując je większymi pod względem obszaru gminami. Prezydia rad stały się organami wewnętrznymi rad, ponadto przywrócono funkcje wojewodów i utworzono funkcje naczelnikówmiast i gmin. Na miejsce dotychczasowych 17 województw powołano 49 nowych, stosunkowo mniejszych województw (w tym województwo tarnowskie). Nowością w systemie gminnym było powołanie urzędu gminy, czyli terenowego organu administracji państwowej do wykonywania zadań naczelnika gminy.
W latach siedemdziesiątych włodarze województwa tarnowskiego podjęli decyzję o zmianach ilości gmin na terenie województwa. Od 1976 r. gmina Mędrzechów została połączona w jedną gminę z siedzibą w Szczucinie. Ten stan rzeczy utrzymał się do 1982 r., gdy gmina Mędrzechów wznowiła swoją działalność. Sołectwo Skrzynka została w gminie Szczucin.
III Rzeczpospolita
„Na początku marca 1998 r., gdy jeszcze nie został ustalony termin wyborów, ujawniono przyszły podział administracyjny kraju z dwunastoma województwami i ok. 300 powiatami. Dyskusja wokół tego problemu przerodziła się szybko w wielką burzę konfliktów. (…) W Sejmie natomiast głównym przedmiotem sporu była liczba i granice nowo powołanych województw. (…) Przede wszystkim rządowi nie udało się obronić koncepcji 12 województw. Została ona odrzucona przez Sejm, także głosami koalicji. W konflikt włączył się prezydent występujący w interesie społeczności tych regionów, które były pierwotnie pozbawione statusu samodzielnego województwa. Zawetował on projekt ustawy z 15 województwami, opowiadając się za liczbą 17, czyli taką, jaka była do 1975 r. Koalicja, nie mając w Sejmie większości potrzebnej do odrzucania prezydenckiego weta, musiała szukać kompromisu, w ten sposób powstało 16 nowych województw.” ( A. K. Piasecki, Wybory. Parlamentarne, samorządowe, prezydenckie – 1989 -2002, Toruń 2004, s. 164 i n.)
Idee samorządu terytorialnego, w pełnym tego słowa znaczeniu, jako niezależnego związku mieszkańców, rozwinęły się w latach 1980 – 1981 na fali ówczesnych wydarzeń, efektem których było powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. To właśnie w Programie I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” zamieszczony został rozdział VI zatytułowany „Samorządna Rzeczpospolita”.
Dopierorok 1989 przyniósł Polsce wiele zasadniczych zmian ustrojowych .W zmianach tych tworzenie samorządu terytorialnego miało istotne znaczenie. W pierwszej fazie zmian (1990) doprowadzono do likwidacji systemu rad narodowych, odtwarzając samorząd terytorialny. Powołano go jednak jedynie na szczeblu gminnym (w gminach wiejskich i gminach miejskich), gdzie organami stanowiącymi miały być pochodzące z wyborów powszechnych rady gminne i rady miejskie. Funkcje wykonawcze w ramach samorządów gminnych pełnić miały zarządy kierowane przez wójtów, burmistrzów czy prezydentów miast.
To właśnie wybory samorządowe z 27 maja 1990 roku były pierwszymi wyborami, w których samorząd był wybrany według reguł demokratycznej elekcji. Frekwencja podczas wyborów była bardzo niska. Głosowało tylko 42,27 procent uprawnionych. Od 2000 roku decyzją Sejmu RP dzień 27 maja stał się Dniem Samorządu Terytorialnego.Warto przypomnieć, że 8 marca 1990 roku Sejm przyjął ustawę o samorządzie terytorialnym.
Dalej jednak dynamika zmian funkcjonowania samorządu w Polsce nie została zakończona.
I tak w 1998 roku podjęto próbę zasadniczej przebudowy ustroju administracji terenowej w państwie. Przede wszystkim przywrócono trójstopniowy podział terytorialny kraju, odbudowując instytucje powiatów. Jednocześnie zmniejszono radykalnie liczbę województw (z 49 do 16). Tak powiaty, jak i województwa otrzymały swoje własne ciała samorządowe w postaci wybieranych w wyborach powszechnych rad powiatowych i sejmików wojewódzkich. Organami wykonawczymi tych ciał stały się zarządy powiatów i województw ze starostami i marszałkami na czele.
Hasło bezpośredniej elekcji wójtów, burmistrzów i prezydentów miast towarzyszyło samorządowi od początków istnienia III Rzeczpospolitej. Zmiana nastąpiła w 2002 roku.
Ostatnią zmiana miała miejsce w 2014 r. Radni gmin zostali wybrani w okręgach jednomandatowych Frekwencja wyborów 16 listopada 2014 r. to 47,40 procent.
Wydaje się, że nie jest to ostatnia zmiana. Nie ulega jednak wątpliwości, że istniejące rozwiązania nie są idealne i wymagają cały czas doskonalenia.
Marek Jachym
Bibliografia:
Akta Gminy Szczucin , Archiwum Narodowe w Krakowie, Odział w Tarnowie.
P. Czerwiński, Geneza i istota samorządu terytorialnego, Intenet ( pldocs.org/docs/index-55737.html)
Dąbrowa Tarnowska. Zarys dziejów miasta i powiatu. Pod red. F. Kiryka, Z. Ruty, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Kraków 1974.
B. Dolnicki, Samorząd terytorialny, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Warszawa 2012.
G. Górski, Historia administracji, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002.
Z. Górski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1983.
M. Kallas, Historia ustroju Polski X – XX w., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
J. Karpiński, Portrety lat. Polska w odcinkach 1944 – 1988, Wszechnica Społeczno-Polityczna, 1989.
K. Kuc, Powiat. Przestrzeń władzy publicznej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2013.
Księga Pamiątkowa ku uczczeniu pierwszego dziesięciolecia odrodzonej ojczyzny, Wydawnictwo związku Zrzeszeń pracowników Publicznych województwa Krakowskiego w Krakowie, 1931.
E. J. Nowacka, Polski samorząd terytorialny, Wydawnictwo Prawnicze LexisNehis, Warszawa 2006.
A. K. Piasecki, Wybory. Parlamentarne, samorządowe, prezydenckie – 1989 -2002, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.
Polska współczesna. Encyklopedia szkolna, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1979.
A. Skowron, Problemy krajowe i lokalne w publicznej działalności Jakuba Bojki (1879-1935), Stowarzyszenie Samorządów Powiatu Dąbrowskiego, Tarnów 2012.
M. Stahl, Geneza samorządu terytorialnego i jego miejsce w państwie (W:) Zasady organizacji i działania terenowej administracji publicznej. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa 1991.
K. Struziak, Szczucin i okolice. Zarys dziejów do 1948 roku, Urząd Miasta i Gminy Szczucin, Szczucin 2009.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 8: Miasta i mieszczaństwo średniowiecza (do schyłku XV w.), oprac. R. Heck, Warszawa 1959 , s. 7-8 (W:)I. Janicka, Poznać przeszłość. Rządzący i rządzeni. Podręcznik do historii i społeczeństwa, Nowa Era, Warszawa 2014.
L. Zugaj, Historia administracji gminy Mędrzechów w latach 1945 -1990 (W:) Gmina Mędrzechów od czasów najdawniejszych do współczesności. Praca zbiorowa pod red. E. Jurczyk i K. Struziaka, Wyd.s.c. K. i D. Kobylańscy, Gminna Biblioteka w Mędrzechowie, Tarnów 2015.