W bieżącym roku szkolnym brałem udział w konkursie „Bój o czapkę kpt. Antoniego Stawarza”, którego organizatorami byli: Stowarzyszenie Tradycyjny Oddział C.iK. Regimentu Artylerii Fortecznej No.2 barona Edwarda von Beschi - Twierdza Kraków oraz Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie i Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Temat konkursu spowodował, że zainteresowałem się problemem odzyskania niepodległości Polski w 1918 r. zwłaszcza na naszym terenie. Mieszkam w województwie świętokrzyskim a uczęszczam do szkoły w województwie małopolskim. Codziennie przejeżdżam mostem, który od dekad łączy te dwa województwa. Z lektury historycznej wynika, że most drewniany istniał w okresie międzywojennym a w 1918 r. na prowizorycznym moście odbyła się podniosła uroczystość związana z odzyskaniem niepodległości. Młodszym czytelnikom warto przypomnieć, że przed 1918 r. Ziemia Kielecka wchodziła w skład Królestwa Polskiego - była w zaborze rosyjskim a Powiśle było częścią zaboru austriackiego, zaś rzeka Wisła była granicą dzielącą dwa państwa: Rosję i Austro-Węgry.
Zanim przejdę do lokalnych spraw, przypomnę niektóre wydarzenia mające miejsce na arenie międzynarodowej oraz na ziemiach polskich przed 1918 r.
W XIX wieku w Europie doszło do zjednoczenia Niemiec i Włoch. Konkurowały one z Francją i Wielką Brytanią o wpływy gospodarcze i militarne. W krótkim czasie to Niemcy wyszli na prowadzenie w europejskim pojedynku gospodarczym i politycznym oraz zaangażowali się w rywalizację o posiadłości kolonialne. Rywalizacja między nimi doprowadziła do zaostrzenia się wzajemnych stosunków między państwami w Europie. Ta napięta sytuacja przyczyniła się do powstania dwóch sojuszy. Pierwszy określano mianem trójprzymierza (Niemcy, Austro-Węgry i Włochy), a drugi trójporozumienia
(Wielka Brytania, Francja i Rosja). Było tylko kwestią czasu, kiedy wybuchnie konflikt. Rozpoczął się on w 1914 i trwał do 1918 r. Historycy ten czas określi mianem Wielkiej Wojny.
Przejdźmy do spraw Polski. Po upadku powstania styczniowego zaborcy przystąpili do wynaradawiania polskości za pomocą rusyfikacji i germanizacji. Jedynie w zaborze austriackim Polacy cieszyli się szeroką autonomią i możliwością kultywowania tradycji narodowych. Dzięki temu zabór austriacki stał się centrum polskiego życia politycznego i kulturalnego. Nowa sytuacja polityczna spowodowała, że wśród Polaków powstała nadzieja na odzyskanie niepodległości. Jednak nasi działacze polityczni nie byli w tej kwestii jednomyślni, którą walczącą stronę poprzeć. Józef Piłsudski wiązał swoje nadzieje z Austro-Węgrami, w skład której wchodziła Galicja.
Jeszcze przed wybuchem Wielkiej Wojny to właśnie w Galicji powstały polskie organizacje militarne (Strzelec, Związek Strzelecki, Polskie Drużyny Strzeleckie, Polowe Drużyny „Sokoła”, Drużyny Bartoszowe). Z tych organizacji Józef Piłsudski w sierpniu 1914 r. w Krakowie utworzył Kompanię Kadrową, która miała być zalążkiem Wojska Polskiego. W skład kompanii wchodziły cztery plutony, a każdy z nich złożony był z czterech dziesięcioosobowych sekcji. Po dwóch dniach przeznaczonych na organizację i szkolenie kompanii, 6 sierpnia 1914 r. o godzinie 2:42 Kompania wyruszyła z krakowskich Oleandrów w stronę Miechowa. W Michałowicach żołnierze "Kadrówki" obalili rosyjskie słupy graniczne. Po próbie przebicia się do Warszawy w celu wywołania powstania, Pierwsza Kadrowa powróciła do Krakowa, stając się zalążkiem Legionów Polskich, które walczyły po stronie państw centralnych do 1917 r. Legiony walczyły też na naszych terenach. Informacje o tych wydarzeniach zostały zamieszczona na portalach internetowych gmin z naszego regionu:
Gmina Korczyn:
Między 15-24 września 1914 r. toczyły się na tych terenach ciężkie walki formującego się dopiero I Pułku Piechoty Legionów dowodzonego przez Józefa Piłsudskiego. Na tym ważnym dla trwałości frontu austriackiego odcinku legioniści prowadzili działania obronne powstrzymujące postępy ofensywy rosyjskiego korpusu kawalerii gen. Aleksandra Nowikowa. W samym mieście znajdowała się kwatera Piłsudskiego, mieścił się tu również jego sztab.
Gmina Szczucin:
We wrześniu 1914 roku, na zachód od Szczucina, wzdłuż Wisły rozlokowały się oddziały Legionów Józefa Piłsudskiego, atakując Rosjan po drugiej stronie rzeki i odnosząc spore sukcesy. Po wycofaniu się legionistów, ziemię szczucińską i cały powiat dąbrowski zajęły wojska rosyjskie. Szczucin był okupowany do maja 1915 roku, kiedy to, po słynnej bitwie gorlickiej Rosjanie zmuszeni zostali do odwrotu na froncie galicyjskim. Podczas walk i ostrzału artyleryjskiego legł w gruzach pałac Eleonory hr. Husarzewskiej ks. Lubomirskiej, zniszczony został kościół i niektóre budynki w mieście.
Gmina Bolesław:
Latem 1914 roku wybuchła I wojna, a we wrześniu tego roku zawitał do nas Józef Piłsudski ze swoim oddziałem, po wycofaniu się przez Szczucin z Kongresówki. Pod Pawłowem doszło do bitwy z Rosjanami. Nadzieja na wolną Polskę obudziła ducha walki i nasi przodkowie walczyli i ginęli pod Łowczówkiem na Pogórzu Karpackim, na Bałkanach i później w kampanii wschodniej Piłsudskiego.
Działania wojenne w latach 1914-1918 spowodowały, że wśród Polaków odżyła nadzieja na odzyskanie niepodległości. Początkowo kształtowanie polskiej państwowości odbywało się w obrębie poszczególnych zaborów. Październik 1918 r. to czas w którym rozpoczął się proces tworzenia pierwszych ośrodków państwowości polskiej. To w tych dniach aktywnie walczył o niepodległość Krakowa kpt. Antoni Stawarz, bohater konkursu w którym brałem udział. Kpt. Antoni Stawarz od czerwca 1918 r. był komendantem plutonu przy batalionie 93 Pułku Piechoty w Krakowie. Na tajnym spotkaniu w dniu 30 października 1918 r. rozpoczął agitację o rozpoczęciu powstania w Krakowie. W następnym dniu oddziały pod jego dowództwem zajęły dworzec w Płaszowie, rozbrojono żołnierzy austriackich, zajęto koszary w Podgórzu. Odbył się pochód do Rynku Głównego w Krakowie. Wydarzenia tego dnia można uznać za początek niepodległości Polski.
W Tarnowie w październiku 1918 r. z rozkazu pułkownika Bolesława Roji z Krakowa doszło do powstania Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Jan Styliński i Władysław Dziadosz, założyciele miejscowego POW – doszli do przekonania, że sytuacja była korzystna do wykonania przewrotu. Moment ten nastąpił w nocy z 30 na 31 października 1918 r. Rankiem 31 października austriackie władze wojskowe w Tarnowie zostały obalone. Wtajemniczeni żołnierze 20. Pułku Piechoty w Tarnowie, POW i harcerze obsadzili strategiczne punkty w mieście. Tarnów stał się wolnym miastem.
W Dąbrowie Tarnowskiejjak i na terenie zaboru austriackiego przejmowaniem władzy z rąk zaborców zajęła się Polska Komisja Likwidacyjna (PKL). Na czele tego ośrodka stał Wincenty Witos – działacz ludowy, mieszkaniec Wierzchosławic. PKL 31 października 1918 r. objął władzę w Krakowie i Galicji Zachodniej. Już w pierwszych tygodniach listopada 1918 r., gdy tworzono tymczasowe ośrodki władzy na terenie Galicji PKL mocno zaakcentowała potrzebę istnienia samorządu. 23 listopada 1918 r. PKL wydała rozporządzenie w którym m.in. czytamy: „powołane do Rad miejskich mogą być także kobiety”. Tym samym Polska dołączyła do państw, które szybko zrealizowały potrzeby kobiet w pozyskaniu prawa wyborczego. Pierwszym komisarzem powiatowym w Dąbrowie Tarnowskiej decyzją PKL został Włodzimierz Hendrich.
[Zablokowany plik] - Zaświadczenie mówiące o walce Władysława Filipskiego na froncie ukraińskim od 15 grudnia 1918 r. do 10 lipca 1919 r. Zbiory PCEiKZ w Szczucinie
Gdy nastała Niepodległość w 1918 r. władze Szczucina oraz Pacanowa, powodowane tą radosną chwilą - zorganizowały podniosłą uroczystość na prowizorycznym moście. To wydarzenie utrwaliła Kronika Szkoły Podstawowej w Szczucinie:
W końcu listopada 1918 roku odbyła się w Szczucinie podniosła, symboliczna, uroczystość zjednoczenia ziem byłej Galicji z pozostałymi ziemiami wyzwolonymi spod władzy zaborców. Jednym z organizatorów tej uroczystości był ks. T. Ligęza. Brały w niej udział tłumy ludzi, młodzież i dziatwa szkolna z miejscowości położonych po obu stronach Wisły. Ze Szczucina ruszył pochód uformowany na rynku. Szeregi dzieci ze wszystkich szkół w parafii postępowały za udekorowanymi tablicami z napisem nazwy szkoły i miejscowości, niosąc biało-czerwone chorągiewki. Identycznie wyglądał pochód z drugiej strony. Oba zdążały nad Wisłę, dawną granicę zaborów. Na prowizorycznym moście odbył się symboliczny akt zjednoczenia ziem nadwiślańskich dwóch zaborów. Na środku mostu umieszczono godło Polski, poniżej w poprzek umieszczono biało-czerwoną szarfę. Przy dźwiękach orkiestr weszli na most przedstawiciele władz państwowych, duchowieństwo, nauczyciele, mieszczanie i lud wiejski. Po przemówieniach dokonano przecięcia szarfy. Następnie zjednoczone już pochody ruszyły do kościoła parafialnego w Szczucinie na dziękczynne nabożeństwo. Akademię patriotyczną przygotował ks. Andrzej Juszczyk. Dzieci deklamowały wiersze o charakterze patriotycznym, po czym była odprawiona Msza św., w czasie której ks. proboszcz wygłosił płomienne kazanie. Na zakończenie wszyscy zebrani w kościele odśpiewali hymn Boże, coś Polskę.
(cytat za: ks. M. Łabuz, Proboszczowie parafii Szczucin w latach 1326-1980, s. 102 i n.)
W listopadzie 1993 r. w 75 rocznicę symbolicznego zjednoczenia władze województwa tarnowskiego i władze samorządowe gminy Szczucin przygotowały piękną uroczystość nawiązującą do ówczesnych wydarzeń. O tej uroczystości pisał Wiesław Skop w „Gazecie Kieleckiej”:
11 listopada br. punktualnie o godz. 15:30 na środku mostu w Szczucinie spotkały się pochody z województw kieleckiego i tarnowskiego. Na całej długości mostu- jak okiem sięgnąć - stały poczty sztandarowe, grupy kombatantów, zespoły folklorystyczne, orkiestry, rzesze młodzieży szkolnej i dorosłych.
Pochód z województwa kieleckiego prowadził wicewojewoda Zygmunt Szopa pospołu z wójtem gminy Pacanów Ryszardem Gułą. W ich otoczeniu na czele kolumny, widać było przedstawicieli gminnego samorządu, PSL, duchowieństwa, organizacji kombatanckiej, OSP i dyrektorów miejscowych szkół.
Czuło się nastrój powagi i oczekiwania. Padły po obu stronach komendy, pochyliły się sztandary. W imieniu gospodarzy manifestacji witał gości wojewoda tarnowski Jerzy Orzeł i wójt gminy Szczucin Bolesław Łączyński. (…) Połączona już kolumna udała się na rynek w Szczucinie. Tu o godz. 16. do licznie zabranych uczestników manifestacji przemówił gospodarz gminy wójt B. Łączyński, a po nim wicewojewoda kielecki Z. Szopa. Obydwaj mówcy nawiązując w swoich wystąpieniach do historii podkreślali również konieczność eliminowania wszelkich wewnętrznych podziałów i potrzebę wytrwałej pracy dla dobra kraju. (…)
Po nabożeństwie przedstawiciele władz lokalnych i zaproszeni goście spotkali się – jak 75 lat temu – na przyjęciu przygotowanym przez księdza prałata Józefa Przybycienia, bardzo mocno zaangażowanego w uroczystość. Rozstając się, zebrani zaintonowali - jak wtedy, w pamiętny listopadowy wieczór 1918 r. – „Kochajmy się”.
Kończąc pragnę podzielić się z czytelnikiem refleksją, że w tych wydarzeniach z listopada 1918 r. mój region miał istotny udział, a zdobytą wiedzę wykorzystam na lekcjach oraz w kolejnych konkursach historycznych.
Marek Marcinek I TMT
Bibliografia:
M. Jachym, Dzieje samorządu terytorialnego, Internet (www.pceikz.pl)
ks. M. Łabuz, Proboszczowie parafii Szczucin w latach 1326-1980, Tarnów 2006.
S. Roszak, J. Kłaczkow, Poznaj przeszłość. Wiek XX. Podręcznik do historii dla szkół ponadgimnazjalnych. Klasa 1,Warszawa 2011.
K. Struziak, Szczucin i okolice, Zarys dziejów do 1948 roku, Szczucin 2009
W. Skop, W Szczucinie nad Wisłą powiało wiatrem historii, „Gazeta Kielecka”, 22.11.1993, s.7.
M. Żychowska, Tarnowianie w pierwszych dniach niepodległości (W:) Tarnowskie Drogi Niepodległości, red. S. Potępa, Tarnów 1989
Tarnów jako pierwszy odzyskał niepodległość, Internet (www.it.tarnow.pl)
Internet(www. szczucin.pl)
Internet (www.nowykorczyn.pl)
Internet (www. bolesław.com.pl)
Internet (wikipedia.org/wiki/Pierwsza_Kompania_Kadrowa)
Internet (wikipedia.org/wiki/Antoni_Stawarz)