Dzieje Połańca są nierozerwalnie związane z Tadeuszem Kościuszko - historycznym bohaterem dwóch kontynentów. Był amerykańskim i polskim generałem, znakomitym dowódcą i inżynierem wojskowym. W czasie insurekcji kościuszkowskiej pełnił funkcję Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej, zapisując się m.in. na kartach historii Połańca - miasta w województwie świętokrzyskim.
Na początku insurekcji, 24 marca 1794 roku Tadeusz Kościuszko na krakowskim rynku wobec wojska i zgromadzonych tłumów złożył uroczystą przysięgę: „Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samodzielności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna Męka Syna Twego.”
W czasie bitwy pod Racławicami, w krytycznym momencie, rzucił na rosyjskiego przeciwnika obwód złożony z trzystu dwudziestu kosynierów wzmocniony oddziałami piechoty. Historycy podkreślają, że uderzenie chłopów w decydującym momencie bitwy, miało duże znaczenie moralne i propagandowe dla przyszłości powstania. Rozumiał to Naczelnik Powstania, który po zwycięskiej bitwie przywdział na siebie symboliczną sukmanę dając świadectwo, że będzie walczył o wolność wszystkich stanów w Polsce.
Po zwycięskiej bitwie Kościuszko przebywał na ziemi świętokrzyskiej. Jego wojska spoczywały w Winiarach obok Nowego Korczyna. 30 kwietnia w Winiarach szlachta sandomierska ogłosiła przystąpienie do powstania, a 2 maja Naczelnik ogłosił obniżenie chłopom pańszczyzny.
Na początku maja Tadeusz Kościuszko pod Połańcem znalazł świetne warunki terenowe dla założenia obozu warownego. Był to teren podmokły szczególnie w okresie wiosennym. Kościuszko będąc w Połańcu umacniał także linie obronne, przyjmował ochotników, szkolił rekrutów i sposobił się do walki. Rozwinął także ożywioną działalność organizacyjną i polityczną. Wydawał rozkazy, objaśniał społeczeństwu sens swoich decyzji . Spod jego pióra wyszło wiele dokumentów, w tym uniwersał ogłoszony 7 maja 1794 zwany później Uniwersałem połanieckim.
Jego pełna nazwa to „Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych”.
Przyznawał w nim chłopom wolność osobistą i pod pewnymi prawem określonymi sytuacjami zwalniał z płacenia pańszczyzny, przyznawał prawo opuszczenia wsi po spełnieniu określonych warunków (wywiązanie się z obowiązków wobec pana, zawiadomienie komisji porządkowej o miejscu przesiedlenia). Postulował zmniejszenie pańszczyzny o 25-50% na czas insurekcji i uwolnienie od pańszczyzny gospodarstw chłopów biorących udział w powstaniu. Ten manifest burzył jednak dotychczasowy porządek społeczny, zapowiadał nową epokę w dziejach wsi, czynił chłopów pełnoprawnymi obywatelami Rzeczypospolitej.
Dlatego większość szlachty była przeciwko postanowieniom Uniwersału i nie chciała dopuścić do jego ogłoszenia. W konsekwencji takiego stanowiska szlachty Uniwersał nie do końca okazał się sukcesem. Miał on też niewielki wpływ na sytuacje chłopów ze względu na szybki upadek insurekcji.
Kolejnym powodem wydania dokumentu była chęć przeciwstawienia się propagandzie moskiewskiej: „Los tedy Polski od tego zawisł, abyśmy skruszyli podwójną siłę nieprzyjaciół naszych, to jest: siłę oręża i siłę intrygi. Winienem przeto podać wiadomości narodowej, że Moskale szukają sposobów poburzenia wiejskiego ludu przeciwko nam, wystawiając mu arbitralność panów, dawną ich nędzę i na koniec pomyślniejszą przyszłość za pomocą moskiewską. To mówiąc, zachęcają i przypuszczają lud wiejski do wspólnego dworów rabunku”.
Postać Kościuszki na stałe weszła do legendy zasłużonych Polaków, nadal uosabia najpiękniejsze cnoty polskiego patriotyzmu. Społeczeństwo polskie utrwalało Jego pamięć przez budowę kopców ziemnych. Usytuowane zostały m.in. w Szczekocinach, Racławicach, Krakowie, Wyszkowie i Połańcu.
W Połańcu kopiec został usypany w 1917 r. w setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki, w miejscu, w którym w maju 1794 r. obozował Naczelnik wraz ze swym wojskiem. Usypano wzniesienie o promieniu 50 metrów, na którego szczycie postawiono drewniany krzyż. W okresie II Rzeczypospolitej pod kopcem uroczyście odbywały się święta państwowe. Po II wojnie światowej wielotysięczne obchody kościuszkowskie odbyły się 12 maja 1946 r. Na kopcu stanął nowy krzyż i granatowy obelisk. Z czasem wokół kopca posadzono las. W 1967 r. z okazji 150. rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki obchody miały państwowy charakter. Kolejne zmiany w wyglądzie kopca miały miejsce w 1984 r. przed 190. rocznicą Uniwersału połanieckiego. Wtedy to przy finansowej pomocy Elektrowni im. T. Kościuszki dokonano modernizacji kopca. Podwyższono górną platformę kopca, zbudowano kamienne schody oraz umieszczono stalowy krzyż. Przed kopcem umieszczone zostały dwa głazy. W kolejnych dekadach ciągle upiększano historyczny obiekt. Obecnie jest to miejsce, które w każdym przewodniku turystycznym polecane jest do zwiedzenia w Połańcu. Warto to zobaczyć.
Ewa Kseń
Źródła
Internet:
kosciuszko.polaniec.net/tk/zeszyty-polanieckie
Literatura:“
H. Lawera, A. Bata, Królewskie miasto Połaniec dzieje i osobliwości, Krosno 2002.
Połaniec. Zarys dziejów – praca zbiorowa, Połaniec1994.